Historia kabaretu na świecie, część I

Michael Fleischer w swojej pracy na temat teorii kabaretu wspomina, że kabaret w znanym nam kształcie występuje, poza naszą kulturą, także w niemiecko i czesko-języcznych kręgach. Okazuje się jednak, że słowo „kabaret” posiada ciekawe rozwinięcia również i w innych kulturach. Przyjrzałam się pokrótce historii kabaretu w innych kręgach językowych. Choć zazwyczaj staram się tego unikać, tutaj nieocenioną pomocą okazały się hasła Wikipedii w różnych językach, niektóre naprawdę solidnie opracowanie.

Pomijam kabaret francuski, niemiecki i polski, o których piszę dosyć często. Nie chcę się zbytnio rozwodzić, więc podzieliłam treść na dwie części. Przed Wami część pierwsza: kabaret po angielsku, hiszpańsku i włosku.

ANGIELSKI HUMOR I CAŁY TEN AMERYKAŃSKI ZGIEŁK

Anglojęzyczny krąg kulturowy to przede wszystkim Wielka Brytania i Ameryka. Są to również dwa źródła wpływów. Kabaret brytyjski czerpał głównie z nurtu niemieckiego Fledermaus, kabaret amerykański – z francuskich wzorców. Zanim pójdę dalej tropem wyczytanych przeze mnie informacji, zerknijmy co na ten temat pisze Lisa Appignanesi w książce Kabaret:

„Kabaret nigdy na dobre nie przyjął się w Anglii, ani jako miejsce spotkań i występów pisarzy i artystów, ani jako ośrodek satyrycznego sprzeciwu. […] W porównaniu z innymi krajami Europy instytucje angielskie miały zawsze bardziej demokratyczny charakter i to do pewnego stopnia rozładowywało potrzebę ostrzejszej i mocniej ukierunkowanej satyry społeczno-politycznej.”

Autorka dodaje także bardziej liberalną prasę, w której nie unikano krytyki. Według Appignanesi najbliżej kabaretu był lokal Café Paris, gdzie wiódł prym Noël Coward, śpiewając lekkie, błyskotliwe piosenki, nie podejmujące jednak satyry społeczno-politycznej.

Poza tym w Anglii preferowano raczej music-hall z rewią, niż klasyczny kabaret literacki. Aż do II wojny światowej, kiedy to z falą emigrantów pojawiły się wojenne kabarety satyryczne rodem z Niemiec i Austrii.

Tyle pani Appignanesi. Według danych, które znalazłam w Wikipedii, kabaret brytyjski istniał i miał się nieźle, choć tylko przez dwa lata. W 1912 roku Frida Strindberg przeszczepiła model wiedeńskiego Kabaretu Fledermaus (Nietoperz) do londyńskiego The Cabaret Theatre Club (później The Cave of the Golden Calf). Przybytek ten zajmował piwnicę budynku przy ulicy Heddon nr 9. Wnętrza dekorowali Jacob Epstein, Eric Gill i Wyndham Lewis. Jej usiłowania, by stworzyć miejsce dla miejscowej bohemy: pisarzy i artystów, niestety doprowadziły do plajty (w 1914 roku), bo zamiast oazy awangardy widziano w nim zabawny lokalik dla klasy wyższej.

Niemniej jednak przez jakiś czas było to miejsce pełne klasy, w którym obowiązywały stroje wieczorowe, a do wejścia uprawniały specjalne vouchery, legitymujące przynależność do klubu. Brzmi znajomo?

Mniej więcej w tym czasie, bo od 1911 roku, w Ameryce działał Jesse Louis Lasky, który propagował francuską stylistykę kabaretową. W amerykańskim kabarecie rozróżniano wiele stylistyk, częściowo naznaczonych przez muzykę jazzową. Przykładowo kabaret w Chicago skupiał się na wielkich bandach, co szczególnie robiło furorę w przeróżnych barach i knajpach typu pub w czasie Prohibicji.

W Nowym Jorku natomiast kabaret pomijał satyrę społeczną, skupiając się na słynnych wokalistkach, takich jak Nina Simone, Bette Midler, Eartha Kitt, Peggy Lee i Hildegarde. Rozkwit kabaretu w Nowym Jorku przypada na lata 50. a jego schyłek na lata 60. XX wieku. Standardy tej sztuki estradowej ustanowił roczny przegląd Juliusa Monka. Później forma kabaretowa przepadła w oceanie rozmaitych programów rozrywkowych, chociaż jej reminiscencje odnajdujemy w niektórych rewiach z Las Vegas, formach muzycznych, stand-up’ie czy też spektaklach drag show. Dodałabym do tego zestawu różnego typu one-man-show.

Obecnie w Ameryce wśród młodszych pokoleń pojawia się zainteresowanie sztuką kabaretową i próby jej odrodzenia. Skutkuje to reinterpretacją formy w postaci mieszanki własnej muzyki, burleski i satyry politycznej. Takim performensem do niedawna zajmowała się grupa Cabaret Red Light (2009-2011) i nadal zajmuje się Leviathan: Political Cabaret (od 2003 roku).

Lisa Appignanessi doszukuje się początków amerykańskiego kabaretu w buntowniczej kulturze beatników (co zgadzałoby się z dużym wpływem jazzu). Pisze także, że pierwszym amerykańskim artystą kabaretu politycznego był Mort Sahl, który „przygotowywał swoje tyrady jak typowy konferansjer, na podstawie bieżącej prasy i radia.” Było to w czasach Eisenhowera. (Na marginesie dostaliśmy tu również kolejną definicję konferansjera.)

W tym kręgu kulturowym, konkretniej w Anglii, powstał także ciekawy nurt muzyczny, Dark Cabaret, o którym pisałam trochę na swoim blogu, w kontekście własnej twórczości (ten tekst możecie przeczytać, klikając tutaj).

Tak, w wielkim skrócie, wygląda historia kabaretu w kulturze anglosaskiej. Specyficzny, angielski humor jest doskonale znany z licznych programów telewizyjnych i seriali komediowych, podobnie jak i humor amerykański. To już jednak zupełnie inny poziom satyry, rządzący się innymi prawami, jak nasz kabaret telewizyjny.

HISZPAŃSKI MŁYN

Wróćmy na stały ląd Europy. Najsłynniejszy kabaret Hiszpanii znajduje się w Barcelonie. Swoją działalność rozpoczął w 1898 roku, czyli wtedy, gdy na naszym terenie pojawił się Przybyszewski. Najpierw lokal nazywał się Pajarera Catalana, a w 1910 roku zmienił nazwę na Petit Moulin Rouge, odsyłając bezpośrednio do swojego francuskiego wzorca. Nad jego wejściem umieszczono nawet czerwony młyn. Kabaret ten wystawiał między innymi spektakle typu drag show i nawiązywał do muzycznego stylu flamenco.

Gdy do władzy doszedł generał Franco, nowe władze wymogły pozbycie się słowa „czerwony” z nazwy kabaretu i jej zamianę na hiszpański odpowiednik. Do dzisiaj kabaret ten nazywa się więc El Molino i od października 2010 roku działa jako przestrzeń wystawiająca klasyczny kabaret, rewię i musicale.

Dużą popularnością cieszył się swego czasu także inny kabaret barceloński, Els Quatre Gats (Cztery Koty), działający między 1897 a 1903 rokiem, któremu bliżej do kociego kabaretu Francji, Le Chat Noir. W jego wnętrzach organizowano wystawy sztuki, wieczory literackie i muzyczne, spektakle cieni i lalek. W 1899 roku wydano drukiem 15 numerów z rewii Quatres Gats. Klientami tego kabaretu bywali malarz Ramon Casas y Carbó oraz pisarz i malarz Santiago Rusiñol y Prats. Było to miejsce spotkań modernistów.

W Andaluzji, w mieście Kadyks, działał kabaret Pay Pay, który obecnie jest kawiarnią teatralną. Kabaret założono w 1923 roku, jednak jego popularność była największa w latach 40. Zgodnie z początkowym profilem działa nadal kabaret El Plata z Saragossy w Aragonii, który powstał w 1920 roku. Wznowiono go w czasie Wystawy Światowej w 2008 roku.

WŁOSKI ŚMIECH SPRZECIWU

We Włoszech brakuje rozwiniętej tradycji kabaretowej. Dopiero lata 50. przynoszą, wraz z trio I Gobbi (Vittorio Caprioli, Alberto Bonucci e Franca Valeri) i ironiczną muzyką Franco Nebbia, odpowiedni rodzaj sztuki estradowej. Wcześniej najbliżej klimatu kabaretu był komik Ettore Petrolini (1886 – 1936), który zajmował się formą małego teatru, przede wszystkim tak zwanego avanspettacolo („przedspektaklu”), krótkiego występu satyrycznego przed właściwymi spektaklami, czyli pokazami filmowymi. Forma ta pojawiła się w latach trzydziestych, w czasach faszyzmu, celem zastąpienia spektakli teatralnych, których zakazywano, w ich miejsce nakazując granie filmów. Te mini spektakle prezentowały mieszankę muzyki, baletu, skeczów i innych tego typu rodzajów rozrywki.

Właściwy kabaret pojawił się wraz z Nebbia Club w Milanie, w którym królował prowokator Franco Nebbia, lubujący się w satyrze politycznej. Jego stylistyka stała się wzorem dla grupy I Gufi (Gianni Magni, Lino Patruno, Roberto Brivio, Nanni Svampa) i Derby Club z Milanu. Ten drugi opierał się mocno na aktorach-autorach i innowacyjnym podejściu artystycznym. Wśród członków tej grupy byli: Enzo Jannacci (śpiewak i pianista), Felice Andreasi (aktor), Cochi e Renato (duet komików), Lino Toffolo (aktor i piosenkarz), którzy w 1964 roku utworzyli Gruppo Motore. W Derby Club występowali licznie znani artyści, klub cieszył się dużą popularnością aż do połowy lat 80. Potem pokonała go telewizja.

W Rzymie najbardziej znany był lokal La Chanson, w którym popularność zdobyła grupa kabaretowa La Smorfia (Lello Arena, Enzo De Caro i Massimo Troisi). Artyści z La Chanson preferowali „cabaret puro” („czysty kabaret”), wynikający ze szkoły Derby Club i inspiracji Petrolinianim.

Naprawdę cieszę się, że podzieliłam ten artykuł na dwie części, bo i tak tekst wyszedł dosyć obszerny. Mam nadzieję, że mimo wszystko byliście w stanie dobrnąć do końca. Ja już wiem, że skorzystam z linków pod artykułami Wikipedii i pogłębię swoją wiedzę o tych kręgach kultury kabaretowej. Żałuję, że nie wpadłam na to wcześniej, bo jest o czym czytać. Ponadto odkrywam, że budzi się mój ukryty poliglota (Niech żyją słowniki internetowe!).

PAULINA JARZĄBEK

BIBLIOGRAFIA
Hasło „Kabaret” z Wikipedii w języku angielskim, hiszpańskim i włoskim, a także hasła pokrewne.
Lisa Appignanesi, Kabaret, przeł. Agnieszka Kreczmar, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990.
Michael Fleischer, Zarys teorii kabaretu, w: M. Fleischer, Konstrukcja rzeczywistości. Wrocław 2002.